Άγχος
“Κινητήρια Δύναμη” ή “Ύπουλος Εχθρός" ;
Η αναφορά στο “άγχος” είναι ένα πολύ συχνό φαινόμενο, θα έλεγε κανείς σε καθημερινή βάση, γεγονός ιδιαίτερα συνυφασμένο με τον σύγχρονο δυτικό τρόπο ζωής. Οι γρήγοροι ρυθμοί, οι υπερβολικές απαιτήσεις, η προσδοκία για ολοένα και υψηλότερες επιδόσεις, ο ανταγωνισμός, η οικονομική ανασφάλεια, τα δυσλειτουργικά μοτίβα επικοινωνίας και η απομόνωση, η απουσία προστατευτικών παραγόντων και αποτελεσματικών τρόπων αντιμετώπισης των δυσκολιών είναι μερικοί από τους παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση του άγχους και των αντίστοιχων δυσάρεστων συμπτωμάτων.
Το άγχος είναι μία κατάσταση στην οποία περιέρχεται ο οργανισμός εν όψει κάποιου εκτιμώμενου κινδύνου. Είναι μία κατάσταση συναγερμού προκειμένου ο οργανισμός να βρεθεί σε εγρήγορση και σε ετοιμότητα είτε να παλέψει ενάντια στον κίνδυνο είτε να διαφύγει. Προκειμένου να εισέλθει ο οργανισμός στην κατάσταση του άγχους χρειάζεται να βιωθεί το συναίσθημα του φόβου. Για να βιωθεί το συναίσθημα του φόβου χρειάζεται να έχει προηγηθεί μία γνωστική εκτίμηση, μία σκέψη για τον πιθανό κίνδυνο. Συνεπώς, το άτομο, ερχόμενο αντιμέτωπο με κάποιο δυνητικά επικίνδυνο ερέθισμα, κάνει τη σκέψη “κινδυνεύω”, στη συνέχεια νιώθει φόβο για τον επερχόμενο κίνδυνο και τις συνέπειές του και εισέρχεται στην κατάσταση εγρήγορσης, επιλέγοντας την πάλη ή τη φυγή ως αντιμετώπιση της κατάστασης. Αυτή η κατάσταση εγρήγορσης, η οποία περιλαμβάνει τον μηχανισμό “πάλης ή φυγής” (Fight or Flight Response), καθοδηγείται από το Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα και είναι καθοριστικής σημασίας, από εξελικτική σκοπιά, για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Χάρη σε αυτόν τον μηχανισμό το ανθρώπινο είδος έχει καταφέρει να επιβιώσει από διαφορετικούς κινδύνους ανά τους αιώνες, όπως αντίξοες καιρικές συνθήκες, άγρια θηρία και άλλες απειλές, φτάνοντας στη σύγχρονη εποχή όπου οι κίνδυνοι είναι αρκετά διαφορετικοί, ο μηχανισμός όμως παραμένει εξίσου σημαντικός και χρήσιμος. Όταν, για παράδειγμα, πρόκειται κάποιος να περάσει από μία διαδικασία συνέντευξης για κάποια θέση εργασίας ή όταν πρόκειται να δώσει εξετάσεις, ο φόβος για τον κίνδυνο να μην επιτύχει την επίδοση που επιθυμεί θα δράσει ως κινητήρια δύναμη για εγρήγορση και επιστράτευση όλων των δυνάμεών του για να καταβάλει την απαιτούμενη προσπάθεια προκειμένου να εκπληρώσει τον στόχο του. Σε τέτοιες περιπτώσεις συμπεραίνουμε ότι το άγχος μπορεί να έχει θετική επίδραση, καθώς μας κινητοποιεί να αναλάβουμε δράση τέτοια που θα μας επιτρέψει να αποφύγουμε τον κίνδυνο της μη επίτευξης των στόχων μας.
Υπάρχουν, όμως, περιπτώσεις στις οποίες το άγχος είναι δυσλειτουργικό και με ιδιαίτερα επιβαρυντικές συνέπειες για το άτομο σε σημαντικούς τομείς της ζωής του. Τέτοιες είναι οι περιπτώσεις όπου το άτομο συνηθίζει να αντιδρά με άγχος στις περισσότερες καταστάσεις αδιαφοροποίητα, αδυνατώντας να κάνει ορθή εκτίμηση της πιθανής επικινδυνότητας, καθώς και περιπτώσεις όπου η ένταση του άγχους είναι υπερβολική σε σχέση με τη θεωρούμενη απειλή. Πρόκειται για το χρόνιο άγχος, πάνω στο οποίο το άτομο νιώθει ότι έχει περιορισμένο έλεγχο.
Δυσλειτουργική και δυνάμει επικίνδυνη για την επιβίωση, τη δημιουργικότητα και την επίτευξη στόχων είναι και η παντελής έλλειψη άγχους. Όταν το άγχος απουσιάζει πλήρως, το άτομο στερείται την απαραίτητη κινητήρια ώθηση που θα το οδηγήσει στην εγρήγορση για ανάληψη δράσης.
Σχέση Άγχους και Επίδοσης
Η σχέση μεταξύ άγχους και επίδοσης στους διάφορους τομείς φαίνεται να ακολουθεί τη μορφή της κωδωνοειδούς κατανομής. Συγκεκριμένα, οι ψυχολόγοι Robert M. Yerkes και John Dillingham Dodson περιέγραψαν τη σχέση διέγερσης (άγχους) και επίδοσης, γνωστή ως ο νόμος των Yerkes και Dodson (Yerkes and Dodson Law), σύμφωνα με την οποία η επίδοση αυξάνεται με την αύξηση του άγχους και της διέγερσης. Εάν, όμως, η αύξηση του άγχους είναι υπερβολική παρατηρείται μείωση της επίδοσης. Συνεπώς, η παρουσία του άγχους είναι απαραίτητη προκειμένου να υπάρξει αποτελεσματικότητα, εάν όμως φτάνει σε υψηλά επίπεδα τα αποτελέσματα είναι αντίθετα, δηλαδή η επίδοση παρακωλύεται. Η σχέση αυτή δεν φαίνεται να είναι απόλυτη, αλλά σχετική και με το είδος του έργου το οποίο πρέπει κανείς να ολοκληρώσει. Έτσι, σε σύνθετα έργα στα οποία απαιτούνται πνευματικές διεργασίες, προκειμένου να ενισχυθεί η συγκέντρωση και η προσοχή το άγχος χρειάζεται να διατηρηθεί σε χαμηλότερα επίπεδα. Αντίστοιχα, σε έργα που δεν αφορούν σε νοητικές διεργασίες αλλά κυρίως απαιτούν σωματική δύναμη και αντοχή τα υψηλότερα επίπεδα άγχους είναι απαραίτητα προκειμένου να ενισχυθεί το κίνητρο του ατόμου για επιμονή και αφοσίωση.
Πότε χαρακτηρίζεται το άγχος παθολογικό ;
Το άγχος έχει λειτουργικό ρόλο στους διάφορους τομείς της ζωής αρκεί να μην είναι χρόνιο, υπερβολικής έντασης και να μην αποτελεί απάντηση σε μη ρεαλιστικό κίνδυνο. Σαφώς, όλες αυτές οι προϋποθέσεις είναι ως ένα βαθμό σχετικές και σε συνάρτηση τόσο με τον υποκειμενικό παράγοντα όσο και με τα χαρακτηριστικά της εκάστοτε συνθήκης. Έτσι, στο ερώτημα «Τελικά πότε θεωρείται το άγχος παθολογικό?» η απάντηση είναι ότι το άγχος χαρακτηρίζεται παθολογικό όταν αναφέρεται υποκειμενική ενόχληση λόγω της παρουσίας του (το άτομο παραπονιέται ότι υποφέρει λόγω του άγχους) και όταν αυτό έχει ως αποτέλεσμα το άτομο να παρουσιάζει δυσλειτουργία σε σημαντικούς τομείς (επαγγελματικό, σχέσεις κλπ).
Η αγχώδης συμπτωματολογία εκδηλώνεται στο σωματικό, ψυχολογικό και συμπεριφορικό επίπεδο. Ενδεικτικά κάποια, συνήθως κοινά, σημεία των διαφόρων διαταραχών του Άγχους στα τρία επίπεδα είναι:
Ø Σωματικό επίπεδο: ρίγη ή αισθήματα καύσου, εφίδρωση, τρόμος (στα άκρα), σφίξιμο στο στήθος, γαστρεντερικές διαταραχές, αύξηση του καρδιακού ρυθμού και διατάραξη του αναπνευστικού ρυθμού, κνησμός ή εξανθήματα, αίσθημα πνιγμού, ζάλη κ.α
Ø Ψυχολογικό επίπεδο: έντονη ανησυχία και φόβος καθώς και καταστροφολογική σκέψη.
Ø Συμπεριφορικό επίπεδο: καταναγκαστικές συμπεριφορές/ ελέγχου (“τελετουργίες” πχ καθαριότητας/ τακτοποίησης), αποφυγή καταστάσεων που προκαλούν φόβο με αποτέλεσμα να προκληθεί δυσλειτουργία του ατόμου σε σημαντικούς τομείς, κατάχρηση ουσιών (νόμιμων/ παράνομων) κ.α
Οι ειδικές κατηγορίες των αγχωδών διαταραχών είναι η Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή, οι Φοβίες (ειδικές), η Κοινωνική Φοβία, η Διαταραχή Πανικού, η Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή, η Διαταραχή Οξέος Στρες και η Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες.
Από τι προκαλείται το άγχος ;
Μοναδικός αιτιολογικός παράγοντας για το άγχος δεν υπάρχει. Η εμφάνισή του κυρίως εξαρτάται από ένα συνδυασμό παραγόντων οι οποίοι, δρώντας συνεργικά, μπορεί να καταστήσουν το άτομο ευάλωτο για την εκδήλωση αγχώδους συμπτωματολογίας, διαφορετικής βαρύτητας και διάρκειας.
-
Τα στρεσογόνα γεγονότα που βιώνει κάποιος μπορεί να δράσουν ως εκλυτικοί παράγοντες για την εμφάνιση αγχώδους συμπτωματολογίας. Μεταξύ αυτών είναι το εργασιακό στρες, οι αλλαγές στις συνθήκες διαμονής και διαβίωσης, η απώλεια και το πένθος, τραυματικές εμπειρίες (πχ κακοποίηση), προβλήματα στις σχέσεις και στην οικογένεια, χωρισμός κ.α.
-
Συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας φαίνεται να συνδέονται με αυξημένα επίπεδα άγχους, όπως η τελειοθηρία, η συστολή/ ντροπαλότητα, η χαμηλή αυτοεκτίμηση κ.α.
-
Σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα για τον ρόλο της κληρονομικότητας, είναι πιθανή η ύπαρξη γενετικής προδιάθεσης για την ανάπτυξη αγχωδών διαταραχών. Αυτό που κληρονομείται, όμως, δεν είναι η βεβαιότητα της εμφάνισης κάποιας αγχώδους διαταραχής αλλά μία ευαλωτότητα/ προδιάθεση που αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης συμπτωμάτων.
-
Χρόνιες οργανικές παθήσεις (πχ παθήσεις του θυρεοειδούς αδένα, καρδιαγγειακά νοσήματα, σακχαρώδης διαβήτης) μπορεί να συμβάλλουν στην εμφάνιση αγχωδών διαταραχών ή και να «μιμούνται» την αγχώδη συμπτωματολογία.
-
Η ύπαρξη άλλων δυσκολιών ψυχικής φύσεως μπορεί να καταστήσει το άτομο περισσότερο ευάλωτο στην ανάπτυξη αγχώδους συμπτωματολογίας. Η κατάθλιψη, για παράδειγμα, παρουσιάζει υψηλά επίπεδα συσχέτισης με τις αγχώδεις διαταραχές.
Τέλος, η αγχώδης συμπτωματολογία μπορεί να επιδεινωθεί από τη χρήση νόμιμων ή παράνομων ουσιών ή να εμφανιστεί με την διακοπή αυτών ως συμπτωματολογία χαρακτηριστική του «συνδρόμου απόσυρσης» (withdrawal syndrome).
Θεραπευτική αντιμετώπιση του άγχους
Φαρμακοθεραπεία
Η αντιμετώπιση του άγχους με φαρμακευτική αγωγή έχει ως στόχο τη μείωση των συμπτωμάτων και την άμεση ανακούφιση του ατόμου και συστήνεται ιδιαίτερα σε περιπτώσεις όπου η αγχώδης συμπτωματολογία βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα, σε περιπτώσεις όπου το άγχος πυροδοτείται από την ύπαρξη οργανικής πάθησης, αλλά και σε περιπτώσεις συνύπαρξης του άγχους με άλλη ψυχική ασθένεια (πχ κατάθλιψη). Η φαρμακοθεραπεία αφορά στην αντιμετώπιση του άγχους και όχι στη διερεύνηση των αιτιών του.
Ψυχοθεραπεία/ Συμβουλευτική
Οι ψυχολογικές θεραπευτικές μέθοδοι αντιμετώπισης του άγχους περιλαμβάνουν τη διερεύνηση και συνειδητοποίηση των αιτιών του άγχους, τη διερεύνηση και τροποποίηση αρνητικών σκέψεων και πεποιθήσεων που προκαλούν ή συντηρούν το άγχος, την τροποποίηση δυσλειτουργικών συμπεριφορών αντιμετώπισης αγχογόνων καταστάσεων, καθώς και την εκμάθηση στρατηγικών διαχείρισης και αντιμετώπισης της αγχώδους συμπτωματολογίας.
Αυτοθεραπεία/ Μείωση του άγχους
Σε περιπτώσεις όπου το άγχος έχει μικρή χρονική διάρκεια και σαφώς αναγνωρίσιμη και αντιμετωπίσιμη πηγή, μπορούν να βοηθήσουν κάποιες μέθοδοι και στρατηγικές αυτοβοήθειας και πρόληψης:
-
Διατήρηση ενός σταθερού προγράμματος ύπνου και υγιεινής διατροφής.
-
Αποφυγή κατανάλωσης ποτών που περιέχουν καφεϊνη, της σοκολάτας, καθώς και της κατάχρησης αλκοόλ και κάνναβης.
-
Ιεράρχηση των υποχρεώσεων και των προθεσμιών και αφιέρωση επαρκούς χρόνου για ξεκούραση, διασκέδαση και επικοινωνία.
-
Τακτική σωματική άσκηση.
-
Εκμάθηση τεχνικών χαλάρωσης (yoga, διαλογισμός)
-
Εξάσκηση στη διαφραγματική/ κοιλιακή αναπνοή.
-
Εντοπισμός των αρνητικών πεποιθήσεων και αντικατάστασή τους με θετικότερες και ρεαλιστικές σκέψεις
-
Συζήτηση για τις ανησυχίες με άλλους καθώς το μοίρασμα και η αναζήτηση υποστήριξης βοηθούν σημαντικά στην καλύτερη αντιμετώπιση. Η ύπαρξη κοινωνικού/ οικογενειακού υποστηρικτικού δικτύου συμβάλλει σημαντικά στην “ψυχοπροφύλαξη” του ατόμου.
Σε περιπτώσεις παρατεταμένου και υψηλής έντασης άγχους, καθώς και μετά από τραυματικές και δυσάρεστες εμπειρίες, η απεύθυνση σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας και η αναζήτηση υποστήριξης από κάποιον ειδικό κρίνεται αναγκαία.
Συνδυαστική/ Πολυεπίπεδη Αντιμετώπιση
Η επιλογή της θεραπευτικής μεθόδου εξαρτάται τόσο από τη φύση του άγχους όσο και από την προτίμηση του ατόμου για κάποια από αυτές. Συνήθως, η θεραπευτική αντιμετώπιση περιλαμβάνει έναν συνδυασμό των θεραπευτικών μεθόδων που αναφέρθηκαν.
